مجله روان شناسی

روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( ∗ دكتر محمدجعفر پاكسرشت ∗∗ عباسعلي رستمينسب ∗∗∗ دكتر مسعود صفاييمقدم چكيده ائمه اطهار ع( ) بر مبناي جهانبين ي توحيدي و وحي الهي به ارائه روشهاي تربيتـي پرداختـه انـد . آنچه مسلم است اين است كه بعد از شناخت مسائل تربيتي، مهمترين فعالت تربيتي شناخت روشهاي مناسب براي حل و فصل آن مسائل است. شناخت روش شناسي تربيتي ائمه اطهار ع( و) به كـارگيري روشهاي مربوطه، ميتوانند كمك بزرگي در پي ريزي يك نظام تربيتي دين محور باشـد . لـذا در ايـن مقاله سعي شده است تا روش شناسي تربيتي ائمه اطهار ع( ) با تحقيق پيرامون مطالب زير تبيين و ارائه گردد: معنا و مفهوم روش، ضرورت و اهميت شناخت روشها، چگونگي توليد و طراحـي روشهـا و مباني شناسايي آنها، ويژگيهاي روش شناسي تربيتي، جايگاه ارزشي روشها و روش شناسي در تعليم و تربيت، نقش انسان در شـناخت روش هـا، انـواع روش هـا، جمعبنـ دي و نتيجـه گيـري، پيشـنهادها و استلزامات تربيتي . كليد واژگان: جهانبيني توحيدي، ائمه اطهار )ع( ، جايگاه ارزشي روش شناسي تربيتي ∗ استاد بازنشسته، دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي، دانشگاه شهيد چمران ، [email protected] ∗∗ دانشجوي دكتري، دانشكده علوم تربيتي و روان شناسي، دانشگاه شهيد چمران ، [email protected] ∗∗∗ دانشيار گروه علوم تربيتي، دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي، دانشگاه شهيد چمران ، [email protected] Archive of SID www.SID.ir Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( # ميفرمايد «: التَّفكُّر يدعو إِلَي الْبِرِّ و الْعملِ بِـه » (كلينــــي رازي، 1387 ،ص 192 (. يعنــــي «انديشـيدن انسـان را بـه نيكـي و انجـام آن ميكشاند .» اين امور در همـه مـوارد صـادق است ، خواه مثلاً در رابطه با تربيت كـودك و فرزند باشد، يا در خصوص پرورش گياه، كار در آزمايشگاه باشد يا ميدان جنگ و ... جهاد. ثالثاً روشها براي بهبود و پيشـرفت، رشـد و كمال انسـان و نيـل او بـه مقـام قـرب الهـي توصــيه و اعمــال مــي شــوند. لــذا در آن خيرخواهي محض نهفته اسـت . روشهـا بـا هــدف فــلاح و رســتگ اري انســان عرضــه ميگردند . امام هادي ع( ) در خصوص سـه نكتـه مذكور چنين ميفرماينـد «: امامـان از خانـدان رسالت، خزانهدار ان علوم الهي، صاحبان خرد، حجتهاي خدا بر اهل دنيا و عوالم قيامت و بـرزخ، دعـوت كننـدگان بـه سـوي خـدا و راهنمايان به خشنودي خـدا، داراي دانـش و بردباري و دورانديشياند و سخنشان نـور و امرشان مايـة رشـد و كمـال اسـت (مفـاتيح (. 537 ،1383 ،الجنان روشهاي تربيتـي ائمـه اطهـار ع( ) بـا توجه به مراحل رشـد انسـان ، توانـايي هـا و ضعفهاي او، مطابق آن چه در قـرآن كـريم آمده است، انسان را در جهت تعالي و كمـال كه همانا قرب به خداست هدايت مينماينـد . هدايت ائمه اطهار با ويژگيهاي ذاتي انسـان آن گونه كه در قرآن مجيد آمده، انطباق كامل دارد. انسان در قرآن كـريم در هـر مرحلـه از رشد و بالندگي داراي ويژگـي هـايي خـاص خود و متناسب ب ا مراحل قبل و بعد است . -1 انسان طي مراحلي خلق ميشـود و در هر مرحله تواناييهاي خاصـي دارد و در هر مرحله روشهاي خـاص متناسـب بـا آن نيـاز دارد تـا بـه كمـال نهـايي خـود برسـد . خداوند ميفرمايد : «هو الَذي خَلَقَكُم مـنْ تُـرابٍ ثُـم مـنْ نُطفه ثُم منْ علَقه ثُم يخرَجكُم طفلاً ثُم لتَبلَغوا اَشَدكُم ثُم لتَكونُوا شُيوخاً و منكُم منْ يتَـوفي مـنْ قَبـلُ و لتَبلَغـوا اَجـلاً مسـمي و لَعلَكُـم تَعقلُون ( » سوره مؤ ،من آيـه «. )67 اوسـت آن خدايي كه شما را از خـاك ، سـپس از نطفـه ، سپس از لخته خون بيافريده است. آنگاه شما را كه كودكي بوديد از رحم مادر آورد تـا بـه سن جواني برسيد و پير شويد؛ بعضي از شما پيش از پيري بميريـد و بعضـي بـه آن زمـان معين ميرسيد، شايد به عقل دريابيد .» -2 انسان ضعيف آفريده شده اسـت و طي تلاشها، كوششها و تحمل مشكلات و به كار گرفتن روشهاي مقتضـاي حـالات او ميتواند به مقصد غايي فلسفة خلقـت خـود Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( % ويژگيهاي روش شناسي تربيتي، 5 (جايگـاه ارزشـي روشهــا و روش شناســي در نظــام تعليم و تربيت، )6 ماهيت روشها، )7 نقـش انسان در شناخت روشها، 8 (انواع روشها، 9 (جمعبندي و نتيجهگيري، 10 (پيشنهادها و استلزامات تربيتي . 1 (معنا و مفهوم روش روش در لغت به معناي طـرز ، طريقـه، قاعده، قانون، راه، هنجـار، شـيوه و اسـلوب آمده است (دهخـدا ، 1376 ،ص 10904 .(از لحاظ ماهوي روش شناسي مجموعه وسايل، ابزار، قواعد و تدابيري است كـه بـه طـرزي منطقي تنظيم يافته به نحوي كه كاربست آنها نيل به هدف را ميسر سازد. با مبنا قـرار دادن ايــن معنــاي لغــوي و حقيقــي روش، روش شناسي تربيتي عبارتسـت از : شـيوه شـ ناخت قواعد و طرق حـل مسـائل تربيتـي و ايجـاد زمينة مناسب براي سير تعالي و عروج معنوي انســـان. معنـــاي روش در پـــژوهشهـــا و تحقيقات، انجام فعاليتهـاي نظا ممنـد بـراي حل مسائل و رسيدن به مقصد مـورد انتظـار است . در بيان تفاوت روش با نـ مب ا، هـدف و اصل، برخي معتقدند كه روش در مقابل اصل [كــه دســتورالعملهــاي كلــي هســتند ،] دستورالعملهاي جزئيتر ميباشـند (بـاقري ، 1378 ،ص 64 .(روش ، راه و طريقهاي است كه ميان اصـل و هـدف امتـداد دارد و عمـل تربيتي را منظم و موصول به هدف و منظـور مربــي مــيكنــد (هوشــيار، 1374 ،ص .)22 روش ، تعيين كننده ويژگيهاي مسيري اسـت كه بايد براي رسيدن به هدف مطلـوب آن را پيمود (ملكاوي فتحي، 1380 ،372 .( در مكتب تربيتي ائمه اطهار ،)ع( روش در مفهوم كلياش به معناي راه و طريق حـق آمده است. يعني هم خود حـق اسـت و هـم موجب نيل بـه وصـول حـق مـي گـردد . لـذا مستلزم تلاش و كشف است و كشـف خـود مستلزم پيرايش از گناهان، پيشه كردن تقـوي و تزكيه و تهذيب نفس، جهت ظهـور نـور و صفا در دل و شناخت روشهاي مـورد نظـر ميباشد . خداوند ميفرمايند «: و الَّـذينَ جاهـدوا فينا لَنَهدينَّهم سبلنا و انَّ االله لَمـع الْمحسـنينَ » (عنكبوت، آيه . )96 يعنـي «و كسـاني كـه در آنچه مربوط به ماست با تمام وجـود تـلاش كـرده و هـيچ گـاه از ايمـان و اطاعـت بـاز نماندهاند، قطعاً آنان را به راههايي كه بـه مـا منتهي ميشود راهنمايي ميكنيم، و به راستي كه خدا با نيكوكاران است .» علاوه بر تهـذيب نفـس، دسـتيابي بـه Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( ' قــانون و دســتورالعمل الهــي جهــت رسيدن به رستگاري و قرب الهي ميباشد. لذا وظيفه انسان در مواجهه با مسائل و مشكلات خــود و جامعــه، شــناخت و كاربســت ايــن روشها است . 2 (ضرورت شناخت روش ها ضرورت و اهميـت شـناخت روش هـا وقتي آشكار ميگردد كه شخص بـا مسـائلي روبرو شود كه نياز شديد به حل آنها احساس شود. در اين صورت است كه شخص ناگزير ميشـود كـه بـراي يـافتن راه حـل، منـابع و اطلاعات موجود را مورد مطالعه و تعمق قرار داده و به شناخت و صـورتبندي روش نايـل آيد. از آنجا كـه همـواره تغييـر و تحـول بـر زندگي بشر حاكم اسـت، لـذا زنـدگي بشـر ( آكنده از مسأله است پوير، 1383 ،ص 166 ( كه بخشي از آنها جديد و بخشي مسائل حل نشد ة گذشتهاند. از جم ةل اين مسـائل ، مسـأله شناخت و هدايت انسان براي بهره منـدي از زندگي توأم بـا فضـيلت مـي باشـد . لـذا لازم اســت در جســتجوي شــناخت روش هــاي مناسب تربيتي و اجراي آنها در فرايند تعلـيم و تربيـت متربيـان بـود، والا در اثـر انباشـت مسائل حل نشده و پيدايش مشـكلات تـازه ، به تدريج درد و آلام بشر فزونـي مـي يابـد و جهنمي هولناك براي او ساخته ميشود . مطالعـة سـيره ائمـه اطهـار ع( ) نشـان ميدهد كه در ديدگاه وحيـاني ايـن بزرگـان ، روشها جزء قوانين حاكم بر نظام خلقتاند، ولي بر انسان غير محقـق پوشـيده انـد . بـراي شـناخت آنهـا بايسـتي ضـوابطي را بـه كـار گرفت آن. چـه معلـوم اسـت ايـن اسـت كـه روشها به تناسب موضوعها و مسائل متنوع و كثيرند. براي مثال، در موضوع بندي مطالب «نهج البلاغه» مؤلـف بـيش از 250 روش در مسائل متعدد شناسايي و بيـان نمـوده اسـت (نهج البلاغه، 1379 ، ص 860 (. شيخ صدوق در كتاب «ثواب الاعمـال و عقـاب الاعمـال » 463 ثــواب اعمــال متفــاوت و 172 عقــاب الاعمال متفاوت، از قرآن و عترت استخراج و ثبت نموده است. بنابراين نميتوان روشهاي معـدودي بـراي حـل مسـائل انسـان يافـت . روشهاي تربيتـي ائمـه اطهـار ع( ) بـه رغـم تنوعشـان از اوصـاف ممتـاز ي برخوردارنـد. مثلاً : -1 بيان آنها عـاري از تكلـف و ابهـ ام است . -2 غـرض از آنهـا هـدايت انسـان در جهت رشد و كمال است . Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( ) -3 احمد بن مهران از ابي بصير روايت كند كه گويد: به حضرت موسـي بـن جعفـر ع( ) عرض كردم قربانت گردم بـه چـه چيـز (روش) امام (مبنا) شناخته ميشود؟ فرمود: به چند چيز كه اولي آنها اين است كه از پدرش سخني و اشارهاي دربـاره امامـت او گذشـته باشد تا همان حجت و دليلي باشد، و به ايـن كه از او پرسشي شود و او پاسخ گويد و اگر پرسشي نشد، او خود آغاز سـخن كنـد و بـه اين كه از فردا خبر دهـد و بـا مـردم بـه هـر زباني كه دارند با آن زبان گفتگو كنـد (روش شناسي (، ) مفيد، 1346 ، ص 217.( در روايتهاي بالا، دقيقاً روشن است، كه روش شناسي و ارائه روشهـاي مناسـب، بر اسـاس مبـاني و در جهـت تبيـين مسـ أله شناخته و استخراج ميگردنـد و بـه صـو رت قانون و دستورالعمل اجرايي صادر ميشـوند . همچنين ، مشخص ميگردد كه روشها متنوع و نام گذاري آنها برابر بـا موضـوع صـورت ميگيرد. مثل روش تسـلط بـر نفـس، روش يگانــه پرســتي، روش امــام شناســي ، روش الگويي و غير ه ... كه در مبحث انواع روشها توضيح بيشتر داده شده است . )4 روش شناسي و ويژگيهاي آن از مطالــب گفتــه شــده در خصــوص روش شناسي ميتوان نتيجه گرفت كه، روش شناسي شامل اخذ دستورالعملهايي از سـيره ائمه معصـومين ع( ) در خصـوص چگـونگي يافتن راه حلهاي مناسب جهت حـل مسـائل مربوط به انسان ميباشد. روش شناسي داراي ويژگيهايي اسـت كـه بـا اسـتناد بـه اسـناد مربوطه عبارتند از : الف - ملهم بودن از قرآن و سنت روشهـايي كـه ائمـه اطهـار ع( ) بيـان ميكنند برگرفته از شناختي است كه خداونـد نسبت به عالم و آدم ميدهد و يا پيامبر خاتم تعليم فرموده است. حضرت علي ع( ) خطاب به امام حسن ع( ) ميفرمايند «: واَعلَم يـا بنَـي أَنَّ أَحداً لَم ينْبي عنِ االلهِ كَما أَنْبأَ عنْه الرَّسـولُ صلَّي االله علَيه و آله ،فَارض بِه رائـداً، و إِلَـي النَّجاه قائداً» يعني «و بدان پسـركم كـه هـيچ كس چون رسول (ص) از خدا آگاهي نـداده است پس خرسـند بـاش كـه او را راه بـرت گيري و براي نجات، پيشوايياش را بپذيري .» دقيقاً ايـن روش مبتنـي بـر آيـه قـرآن مجيد كـه خداونـد مـي فرمايـد «: اَطيعـوااللهَ و اَطيعوا الرَّسول (» آل عمران، آيه 32 (و يا آيـه «لَقَد كانَ لَكُم فـي رسـولِ االلهِ اسـوه حسـنَه « (احزاب، آيه )21 است . اسناد زير گوياي اين نكتـه اسـت كـه Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( ** جويي نمايي و يا در كارهاي واضح آشـكارا كوتاهي كني، تلاش كن تـا هـر كـاري را در جاي خود و در هر زمان مخصوص به خـود انجام دهي (» نهج البلاغه ، 1379 ، ص 591(. همــه نكــاتي كــه امــام علــي ع( ) در خصوص انجام كار تجويز فرموده، از عناصر مشترك روشهايياند كـه شـامل روش هـاي تربيتي هم ميشوند. مثلاً اين كه چگونه بايـد نماز خواند، در چـه وقـت ، در چـه مكـاني . امروز رعايت مكانها و زمانهاي آموزشي، از عناصر شناخته شده برنامه آموزشي و درسـي است. معمولاً زماني كه اين ويژگيهاي زم( ان و مكان) آموزشي مراعات نميگردد، اعتراض معلم و دانشآموز و يا استاد و دانشجو آغـاز ميشود. بنابراين ويژگي ديگر روش شناسـي اين است كـه زمـان و مكـان روش شـناخته گردد. در تمامي آموزههـاي ائمـه معصـومين اين مهم به وضوح ديده ميشود . مثلاً مفضل در خصــوص زمــان كــلاس امــام صــادق ميگويد « : وقت زوال شـد و مـولاي مـن بـه نماز برخاست و فرمود، فـردا بيـا ان شـاءاالله . سـپس برگشـتم شـاد و مسـرور و مبـتهج و محبور به آنچه مولاي من از لطايف علـوم و غرايب حكم بر من افاضه فرمود و خدا را بر اين نعمت عظمي حمد و ثنا گفتم و شب بـه غايت شادي و سرور خفتم ( » احتجاجات امام صـادق 1425 ه –ق، ص 268 (در ايـن سـند تأثير رعايت وقت مناسب بـر يـادگيري هـم ملحــوظ اســت كــه توضــيح تــأثير روش مناسب،جاي خاص ديگري را ميطلبد . ج - تناسب روش با تواناييهـاي طبيعـي و مراحل رشد متربي آنچه مسـلم اسـت ايـن اسـت كـه در اجــراي هــر روش تربيتــي، زمينــههــا و توانمنديهاي متربي نقش اساسي دارند، لـذا هـر گونـه دسـتورالعمل تربيتـي مـيبايسـتي متناسب و هماهنگ با تواناييهاي طبيعـي او باشد . در رهنمودهاي تربيتي ائمه اطهـار ع( ) اين مهم به وضوح مورد توجه و تأكيد قـرار گرفته است، به طوري كه امام زين العابـدين ع( ) «در رســاله الحقــوق در» فــرازي تحــت عنوان «حقوق كودك » ميفرمايد : «و اَما حقُّ الصغير فرحمتـه و تَثْقيفُـه و تَعليمه و اَلْعفُو عنّـه والسـتْرُ علَيـه والرِّفُـقُ و اَلْمعونَه و السَّتْر علي جرائر حداثَته فَإنَّه سبب للتَّوبه والمداراه له و ترك مما حكته فَإنَّ ذلك أدنـــي لرُشْـــده ( تحـــف الحرانـــي، 1367 ، ص424(. «حق خردسـال ايـن اسـت كـه بـر او رحمت آري، در تربيت (فكري و) تعلـيمش بكوشي، از خطايش بگذري و، پـرده پوشـي Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( *# روش است . امام صـادق )ع(مـي فرمايـد « : دوسـت ندارم جواني از شما را جز آن ببينم كه شـب را در يكي از دو حال به روز آورد: يا عالم يا جوينده علم (» ... حكيمي، 1368 ، ، 1ج ص 68.( همچنين « ، امام صـادق ع( ) فرمـود كـه پدر من گفت : دانش گنجينهها دارد كه كليـد آن پرسش است و در اين ميان چهار تن مزد يابند: پرسنده، پاسخ دهنده، شنونده و مهرورز آنان (» صدوق، 1350 ،ص 193 (. يكي از اين كليدها نقش معلم در هدايت متربي است كه اين هم جزء روش محسوب ميشـود . دقيقـاً روشن است كه روش يـك فعاليـت تركيبـي است . -د نقش هدايتي معلم در روش تربيتي ائمه اطهـار ع( ) معلـم نقش الگو، شاگرد نقـش پيـروي كننـده دارد (صــدوق ، 350 ، ص 193 (وظيفــه شــاگرد، محتــرم شــمردن كــلاس و گــوش دادن بــه هدايتهاي مربـي اسـت و هـر دو [معلـم و شاگرد] به عنـوان افـراد مخلـص در جهـت كسب رضاي خداوند فعاليت دارن (د الحراني ، 1367 ، ص 413 (، بــدين معنــا كــه در روش تربيتي، توانايي علمي و تقـواي معلـم مـورد تأكيد اسـت . شـاگرد در تخصـص و تقـوا از معلم الگـو مـي گيـرد . در ايـن راسـتا وظيفـه شاگرد، محترم شمردن كلاس، گوش دادن به هدايتهاي مربـي اسـت و هـر دو [معلـم و شاگرد] بـه عنـوان افـراد مخلـص در جهـت كسب رضاي خداوند فعاليت دارند ( الحراني ، 1367 ، ص 413 (بنابراين جهـت روش مهـم است . -و جهت روش جهت روش، به طـور كلـي مـي توانـد همسو ساخت ن فعاليتها در راسـتاي اهـداف الهي يا غيرالهي باشد . در مكتب تربيتي ائمـه اطهار ع( ) جهت روش همسـوي فعاليـت در راستاي تحقق اهداف الهي و سعادت تمـامي انسانهاي عالم اسـت . لـذا جهـت روش بـه سوي تربيت انسانهاي مؤمن و متقـي اسـت كه امام علـي ع( ) صـفات آنهـا را در خطبـه «همام بر» ميشـمارد . در نظـام تربيتـي ائمـه معلم نقش جهـت دهـي الهـي دارد كـه ايـن جهت دهي توسط معلماني انجام ميگيرد كه مصداق اين عبارت امام علـي ع( ) در صـحنه اجراي روش باشند. از نمونه اين صفات كـه شامل روش معلم در عمل، شناخت و تحقق آن در شاگرد به عنوان هـدف تربيتـي اسـت مطلب زير است . Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( *% در آن افكنده، زود بگيرد و بروياند. من قصد كردهام كه آداب دين را به تـو يـادآور شـوم، پيش از آن كه دوستي دنيا بخواهد قلب تو را سخت گرداند و عقل تو به كارهـاي بيهـوده مشغول شود. با اين وصيت ميخواهم كه بـا انديشه كامل خـود بـه امـور خـويش اقـدام نمائي، به امـوري كـه اهـل تجربـه تـو را از جهت آزمـايش و از جهـت هـدف بـي نيـاز ساختهاند. با ايـن ترتيـب از رنـج تجربـه هـا راحت ميشوي و از پرداختن به آزمـايش هـا معاف ميگردي و خلاصه، آدابي را كـه مـن با زحمتهاي بسيار تحصيل كرده ام، تو بدون زحمت به آن آداب دسـت مـي يـابي (» نهـج البلاغه، 1379 ،نامه .)31 برابر اين متن، روش بر اساس معرفـت نسبت به ويژگيهاي انسـان – بـه خصـوص طبيعت و ماهيـت انعطـاف پـذيري و شـكل گيري تدريجي شخصيت انسان و ارج نهـادن به تجربههاي عالمان تعليم و تربيت شـناخته ميگردد. همچنين روش، جنبه تجربهپـذيري و آزمايش ي دارد و در فرآينـد اجـرا ، وصـول هدف را ممكن مينمايد و به كودك فرصـت و ميدان ميدهد تا تكامـل حقيقـي و تحـول تدريجي خود را براي اكتساب فهم و پختگي و رشدي كه در تدبير شـ ؤون زنـدگي بـه آن نيازمند است، به دسـت آورد (اديـب ، 1363 ، ص ).93 ت - نظارت و خود ارزيابي مسلماً ميزان موفقيت روش در فراينـد اجرا روشن ميگردد . امام علي )ع( ميفرمايد : «خدا رحمت كند كسي را كـه چـون سـخن حكيمانــه بشــنود، خــوب فراگيــرد و چــون هدايت شود، بپذيرد. دست به دامـن هـدايت كننده زند و نجات يابد، مراقـب خـويش در برابر پروردگار باشد، از گناهان خود بترسد و خالصانه گام بردارد (نهج البلاغه ، 1379 ،ص .( 125 امام علي )ع( ميفرمايد : «زِنُـــوا اَنّفُســـكُم قَبـــلَ اَنْ تُوازنـــوا، وحاسبوها قَبـلَ اَنْ تُحاسـبوا ( » غـررالحكم و دررالكلــــم ، 1366 ،ص 118 ( .» بســــنجيد نفسهاي خود را پـيش از ايـن كـه سـنجيده شويد و محاسبه كنيـد آنهـا را قبـل از اينكـه محاسبه كرده شويد .» بنابراين در روش تربيتـي ائمـه اطهـار تجربههاي مفيـد و مـؤثر گذشـتگان جايگـاه والايـي دارنــد ه. مچنــين ، از تجـارب خــود بهرهمنـد شـدن داراي ارج و ارزش اسـت و خـود انسـان ميزانـي اسـت بـراي شــناخت بسياري از روشهايي كه موجـب سـعادت و كمال انسان ميشوند. انسان به وسيله خودش Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( *' حاوي مسـائل عـالي تربيتـي در سـه قلمـرو فردي، خانواده و اجتماع است . پس روش، اين ويژگي را هم دارد كـه يا بعد از تزكيه و تهذيب نفس مؤثر اسـت و يا خود سبب تزكيه و تهذيب نفس ميشـود . طبق آيه 24 سـوره توبـه و 49 سـوره نسـاء «خداونـد هـر كـه را خواهـد از عيـب پـاك مــيكنــد» روش آن، دعــا كــردن و از خــدا خواسـتن اسـت، لـذا در روش تربيتـي ائمـه اطهار ع( ) در انجام هر كاري ابتدا به استمداد از خداونـد توجـه مـيشـود و ســپس بقيــه فعاليتهاي مورد نظر در اين فضـاي معنـوي ربوبيت الهي انجام ميگيرد و لذا امام در مقام تزكيه نفس، از خداونـد مـي خواهـد تـا او را پاك گرداند. سپس استجابت دعا كه متضـمن قرب الي االله است صورت پذيرد . ههم اين ويژگيها اين پيام كلي را دارد كه روشهاي تربيتي ائمه اطهـار ع( ) ارتبـاط انسان را با حقيقت مطلق برقرارمـي نمايـد و معرفـت راسـتين در او بـه وجـود مـيآورد. اصالت روش هم همين است كـه متربـي در صراط مستقيم قرار گيرد و ارتباط صحيح بـا عـالم آفـرينش و مخلوقـات برقـرار كنـد. از جمله عالم ملك و ملكوت، طبيعت و مـاورا الطبيعـه، دنيـا وآخـرت و... (علـوان عبـداالله ناصـــح ، 1406، ق -ه ص770 (. بعضـــي از متفكرين تعليم و تربيت غربي هم به برخي از اين ويژگيهاي كلي روش در روش شناسـي 1 توجه كردهانـد . بروبـاخر (221 ص ، 1969 ) جنبــههــاي معرفتــي روش را در يــادگيري ، راههاي شناخت، نقش هـوش، تعلـيم، فعـال بودن شاگرد در قالب حل مس ، لهأ نظم منطقي درس ميداند . با توجه به ويژگـي هـايي كـه از روش بيان شد ميتوان روش تربيتي ائمـه اطهـار را روشي ناد ست كه بر پايه قرآن و عتـرت و از شناخت مباني و هدف مسأله به دست ميآيد و جهت تحقق ارزشهـاي والاي انسـاني در شــاگرد، بــا هــدايت هــاي الهــي معلــم و فعاليــتهــاي شــاگرد ا، جــرا و ارزشــيابي ميگردد . اين دسـتورالعمل مركـب از مجموعـة عوامل مؤ ، ثر هماهنگ شـده و شـناخته شـده است كه مبتني بر مباني و هـدف مسـأله انـد . تمامي اين عوامل به اصـل توحيـد برگشـت ميكنند. نگاه به روش، نگاه ي صرفاً طبيعي و مادي نيسـت ، بلكـه اگـر روش در شـناخت مسائل علوم طبيعي هم به كـار گرفتـه شـود بايد صبغه الهي به خود گيرد تا بعد روحي و معنــوي انســان رشـد نمايــد. در ايــن روش شناسي، همه مخلوقـات بـا ديـد نشـانه هـا و 1- Brubacher Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( *) 92(. 6 (ماهيت روشها در مطالبي كـه ذكـر آنهـا گذشـت بـه خصوص در تعريف روش شناسـي ، بـر ايـن نكته تأكيد شد كه شناخت روش بـر اسـاس مبـاني و هـدف مسـأله مـورد نظـر صـورت ميپذيرد. مسـائلي كـه فـراروي انسـان قـرار دارند بنا بر مقتضيات زمان و نيازهاي فـرد از مباني و اهداف متفاوتي سرچشمه ميگيرنـد، لذا روشها هم با توجه به نـوع مسـايلي كـه روياروي انسان قرارمـي گيـرد تفـاوت پيـدا مي ،كند هر چند خاستگاه روشها جهان بيني توحيدي است . در نظام تربيتي ائمه اطهار ع( ) با جهان بيني توحيدي بـه شـناخت مبـاني و اهـداف مسائل انساني پرداخته ميشود. روش شناسي رنگ و جهت الهي دارد و روشهـايي ارائـه ميدهـد كـه انسـان ر ا بـه خداونـد نزديكتـر مــينماينـد و تواضــع و تعبــد انســان را بــه پروردگار به حد اخلاص ميرسانند . مصداق اين انسان ، ها ائمه اطهارند و انسان را با همين گونه روشها و به يك سو جهتمـي دهنـد، آن سو هم خداست، افرادي هم كـه در ايـن مكتب تربيت شدهاند، ديگران را چنين جهت د مي :هند «آن معنــايي كــه از علــوم دانشــگاهها ميخواهيم و آن معنايي كـه از علـوم قديمـه ميخواهيم همين معنا نيست كه الآن در سطح ظاهر آن هست و متفكرين مـا همـان سـطح ظــاهر را دارنــد و در آن [كــار ] مــيكننــد و كارهايشان هم بسيار ارجمند است، لكـن آن كه اسلام ميخواهد اين نيست، آن كه اسـلام ميخواهد تمام علوم چه علوم طبيعي باشد و چه علوم غيرطبيعي باشد، آن كه از آن اسلام ميخواهد، آن مقصدي كـه اسـلام دارد ايـن است كه تمام اينها مهار شود به علوم الهي و برگشت به توحيد بكند (» امام خميني ، 1379، ص .)32 اين بينش ميتواند تمام علوم را در بـر گيـرد . در ايـن صـورت ابـزار و آزمـون روشها متفاوت ميگردند به طوري كه امروز در علوم مختلف با روشهاي متفاوت مواجه ميباشيم ولي از ديدگاه تربيتي ائمه اطهار ع( ) همـة ايـن روشهـا در ارتبـاط بـا شـناخت حكمتهاي الهـي و تعـالي انسـان صـورت ميپذيرد. نكته ديگري كه مطرح است اينكـه چگونه انسان ميتواند به روشهـايي دسـت يابد كه هماهنگ با روشهاي تربيتي پيامبران و اوصياء آنان باشد . 7 (نقش انسان در شناخت روش ها مسائل انساني به نوعي به هـم مـرتبط Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( "* كسي وارد عمل نشود و آن را آزمايش نكنـد به درك حقيقت نائـل نخواهـد شـد . طبـايع همين عالم لباس هستي ميپوشـند . بنـابراين اگر كسي درست آنها را بشناسد قهـراً آثـار و خــواص آنهــا را خواهــد شــناخت و نحــوه تركيب آنها را درك خواهد كـرد و شناسـايي مواد و طبايع ، پي بردن به آثار و خواص آنهـا اساس طريقـه آزمـايش را تشـكيل مـي دهـد (اميني ، 1361،ص 125.( ديصاني به امام صادق عرض كرد «: تـو ميداني كه ما آنچه را كه جز به چشمان خود ببينيم يا به بينيهاي خود ببوئيم يا به پوسـت خود بساويم، نخواهيم پذيرفت، امـام صـادق در پاسـخ او گفـت، حـواس پنجگانـه را بـر شمردي، اين حواس جز با كمك و راهنمايي (بيــرون از خــود آنهــا) چيــزي را ادراك نميكنند ، همان طـور كـه در تـاريكي بـدون چراغ نميتوان راه رفت. همچنـين ، امـام بـه پزشك هندي در"رساله هليله" فرموده است : حــواس بــه خــودي خــود، اشــياء را درك نميكنند و راه شناختي بـراي حـواس بـدون قلب وجـود نـدارد ، قلـب راهنمـاي حـواس است. در ادامه ميفرماي : د به من بگو آيا هـيچ گاه با خود درباره كارهاي بازرگاني يا صنعتي و ساختماني يا انـدازه گيـري چيـزي ، سـخن ميگويي و ... آيا در اين انديشيدن هيچ يـك از حواس را در كار دل و عقل خود دخالـت ميدهي؟ گفت نه ( : اميني ، 1361 (اين مطالب نشان ميدهد كه انواع روشها برمـي گردنـد به ماهيت مسائل، مسأله ممكن است به شيوه آزمايش حل شود و ممكـن اسـت بـه شـيوه صرف استدلالي ارجاع شود . در خصوص انسـان شناسـي و تربيـت انسان، امام صادق ع( ) به شناخت ويژگيهاي جسمي و روحي انسان توجه ميدهد و براي سلامتي و سـعادت انسـان روش هـايي ارائـه ميدهد كه جنبه حسي، عقلـي و يـا حسـي – عقلي، عاطفي يا اجتماعي دارند. بـراي مثـال امام صادق فرمود 1 ( :دست دهيد كه كينـه را ببرد 2 ( ، ايمـان عبارتسـت از اقـرار ، عمـل و عقيده (شعبه الحراني، ترجمه جنتـي ، 1367(. هر دو عبارت امام در عين حـال كـه مفهـوم روش دارند ، آزمايش، استدلال و شهود را هم در خـود دارنــد. تمـامي روشهــاي تربيتـي جنبههاي عقلاني عاطفي، تجربي و بـه طـور كلي انساني را همراه با هم دارنـد، همچنـين ، روشهاي تربيتـي جسـم بـه عنـوان ابـزاري جهـت پـرورش روح، همـواره مـورد توجـه است و روشها به صورت دو پديده متفاوت تربيت روح و تربيت جسم مطرح نميباشند. روشهاي تربيتي شناخته شده همچون «اسوه پذيري «، » موعظه « ،» مناظره « ،» تبشير و انذار ،» Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( "# توجيه تئوري جهان شناسي خود به آمـوزش و پرورش توصيهمـي نماينـد ( ت، و، مـور 1 ، 1974 (. جهت و مقصد اين تئوريهـا بيشـتر متوجه حسـنه دنيـاي انسـان اسـت و توجـه چنداني به آخرت انسان ندارد ولي روشهاي تربيتــي ائمــه اط هــار ع( ) هــر دو را در بــر ميگيرد . پيشنهادها و استلزامات تربيتي ائمه اطهار ع( ) به عنوان مربيان واقعـي مــردم، از نظــر دانــش، بيــنش و عمــل، در موفقيت ممتازي قرار دارند، كساني كـه قـرار است در نظام آموزش و پـرورش مسـئوليت معلمي را به عهده بگيرند بايـد، ائمـه اطهـار ع( ) را الگوي خـود قـرار دهنـد . از ايـن رو، لازم به نظر ميآيد كه بر انتخاب معلم توجـه جدي شود، و آنان در مراكز تربيت معلم، در نزد استادان عالم به مكتب تربيتي ائمه اطهـار ع( ) با ويژگيها و سـيره تربيتـي آنـان كـاملاً آشنا شوند ، نسبت بـه نظـام تربيتـي قـرآن و عترت بصيرت پيدا كرده، و بتواننـد علـم يـا علوم مورد نظـر خـود را در جهـت هـدايت متربيان به سوي خداي يگانه به كـار گيرنـد . همچنين ، بايد آنان در مسائل تربيتي صـاحب اجتهاد گردنـد، بـدين صـورت كـه در حـل 1- T.W.Moore مسـائل جديـد بـا الهـام از معـارف دينـي و استفاده از تجارب بشري ، روشهاي مقتضاي حال را شناسايي و ارائه نماينـد . بـه عبـارت ديگر ، در محدوده نظام فلسفي–تربيتي، آنـان بتوانند اظهار نظرهاي مسـتدلي در خصـوص روشهاي حل مسائل تربيتي بنماينـد . همـان طور كه در ايـن مقالـه ذكـر گرديـده اسـت، روش شناســي ائمــه اطهــار ع( ) و ارائــه روشهاي آنان، براي حل مس ،لهأ حتي مسائل جزيي، با توجه بـه قـوانين حـاكم بـر نظـام آفرينش و فلسفه خلقت انسان انجام ميگيرد. توصيه ميشود كه اصول روش شناسي ائمـه اطهار ع( ) به جد مورد استفاده قـرار گيرنـد . اين اصول، بر اساس آنچه در اين مقاله آمـده است عبارتند از : 1 .شناخت هر امري بر اساس جهـان بيني توحيدي صورت ميگيرد . 2 .از جمله منابع اصلي شناخت، قرآن و عترت ميباشند. 3 .مسـائل تربيتـي انسـان بـا الهـام از معرفت شناسي اين منابع شناخته ميشوند. 4 .بعــد از شــناخت مســائل تربيتــي ، ابهامات مسائل به صورت بيان شقوق آنها بر طرف ميگردد. 5 .روشها بر اساس شناخت مباني و اهداف شناسايي ميشوند. Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( "% ابن شعبه الحراني، الحسن بن علي بن الحسين ابي محمد ( 1368 .(تحـف العقـول، ترجمـه : احمد جنتي، تهران، انتشارات اميركبير. احتجاجات الامام الصادق ع( ) و توحيد الفضل، امام جعفر صادق ( )ع( 1425(. ق.هــ تهـران، ؤم سسه گنج معرفت . اديب علي محمدحسين ( 1363 .(راه و روش تربيـت از ديـدگاه امـام علـي )ع( ، ترجمـ :ه رادمنش سيدمحمد، تهران، انتشارات مؤسسه انجام كتاب. اميني ( 1361 .(راه تكامل، ترجمه: بهشتي احمد، تهران : دارالمكتب اسلاميه. باقري ، خسرو ( 1378 .( نگاهي دوباره به تربيت اسلامي ، تهران، انتشارات آموزش و پرورش. پوپر، كارل (1996 ( . زندگي سراسر مسأله است. ترجمه خواج ،يان شـهريار (1383 ( ، تهـران : نشر مركز. جعفري ، محمدتقي ( 1384 .(نيايش حسين )ع( قم، مركز انتشارات دارالتبليغ اسلامي. حسيني سروري ، سيدعلياكبـر (1378 .(مجموعه مقالات نظري - تحليلي ، شـيراز، انتشـارات دانشگاه شيراز. حكيمي ، محمدرضا ( 1368 .( الحياه، ترجمه: آرام ، احمد ، ، قم انتشارات دفتر تبليغات اسلامي. دهخدا ، علي اكبر ( 1373 .(لغت نامه ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران . شهيد ثاني (1409( . ق.هـ منيه المريد، قم، سازمان تبليغات اسلامي شيخ عباس قمي ( 1383 .(مفاتيح الجنان، ترجمه : الهي قمشه ،قم ،اي انتشارات مشرقين . صدوق، ابوجعفر محمد بن علي بن بابويه ( 1350 .(خصال، ترجمه : مرتضي گيلانـي ، تهـران، انتشارات جاويدان. صدوق، ابوجعفر محمد بن علي بن بابويه ( 1384 .(ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ترجمـه : حسن زاده ، صادق . ،قم انتشارات فكر آوران. صلواتي ، فضـل االله ( 1384 .(تحليلي از زندگاني و دوران امام محمدتقي، تهـران ، انتشـارات اطلاعات. علوان عبداالله ناصح (1406( . ق.هـ تربيه الاولاد، قاهر، الناشر داراي اسلام . فريد ، مرتضي (1364 .(الحديث 2 ج ، ، تهران ، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي. Archive of SID www.SID.ir روش شناسي تربيتي ائمه اطهار )ع( "' Educational Methodology of the immaculate By: Abstract: The immaculate Imams, who have invited human beings towards God and have guided them on the way this satisfachion, have dealt with recognizing the educational methods and presenting them based on the doctrim of monothesim and God’s inspiration. Clearly, after recognizing the educational matters, the most important educational activity is recognizing the appropriate educational methods. Recognizing the methodology of the immaculate Imams (peace upon them) and applying them could extensively lead human beings towards salvation and approach to God. So in this paper, it has been attempted to present and explain the educational methodology of the immaculate Imams (peace uponthem) through a survey around the following :The meaning of the method, The necessity and importance of recognizing the methods, how the methods have developed and the way and criteria for identifying them, the characteristics of the educational methodology, the valuable status of methods and methodology in education, the nature of methods, the role of human being in recognizing the methods, types of methods, summing up and conclusion, suggestions and educational requirements. Keywords: Immaculate Imams (peace upon them), Methods and methodology, the valuable status of educational methodology, the characteristics of methodology, the nature of methods, the types of meth

+ نوشته شده در  شنبه چهارم آذر ۱۳۹۶ساعت 16:48&nbsp توسط محمد چاوشی  |